Darowizna a zachowek – kto ma prawo do wypłaty zachowku od darowizny?

Zachowek jest instytucją z zakresu prawa spadkowego, która bierze pod uwagę fakt, iż każda osoba posiadająca majątek powinna – ze względu na szeroko pojęte dobre obyczaje oraz moralność – pozostawić ten majątek choć w części swoim bliskim. Niestety, nie zawsze spadkodawca uwzględnia w testamencie swoich krewnych – zachowek ma więc ochronić z mocy ustawy takie osoby przed pozbawieniem ich części majątku.

Zachowek jest tak naprawdę narzędziem prawnym, które uniemożliwia spadkodawcy dowolne rozporządzanie swoim majątkiem za życia (przykładowo – trwonienie majątku w formie dokonywania darowizn), skutkującym pozbawieniem najbliższych krewnych prawa do dziedziczenia tegoż majątku. Wysokość zachowku oblicza się na podstawie przepisów zawartych w kodeksie cywilnym, przy czym do wyliczeń bierze się pod uwagę zarówno niektóre dokonane przez testatora darowizny, jak i wartość pasywów oraz aktywów wchodzących w skład masy spadkowej.

Warto pamiętać również o tym, że obowiązek wypłaty zachowku rodzi się wraz ze śmiercią spadkodawcy i jest on tak zwanym długiem spadkowym – oznacza to, że zobowiązanym do wypłaty zachowku wszystkim uprawnionym do niego osobom jest spadkobierca, który odziedziczył m.in. ten dług.

Zachowek od darowizny – kto i kiedy może się o niego ubiegać?

Jak już zostało to wspomniane, zachowek zabezpiecza interesy osób, które z jakiegoś powodu nie znalazły się w testamencie zmarłego, ale z mocy prawa powinny otrzymać część spadku. Kto ma prawo do zachowku? Przede wszystkim krewni zstępni – dzieci spadkodawcy, wnuki itd. Do zachowku ma również prawo małżonek, a także rodzice – jeśli ich udział w spadku byłby uzasadniony zapisami prawa. Oznacza to, że rodzice zmarłego mogą ubiegać się o zachowek wyłącznie wówczas, gdy inni spadkobiercy mający „pierwszeństwo” – dzieci, wnuki, małżonek – nie odebrali spadku bądź nie dożyli jego otwarcia.

Z ubiegania się o roszczenia zachowku są natomiast wyłączone osoby, które zostały uznane za niegodne, takie które odrzuciły spadek lub zrzekły się dziedziczenia oraz małżonkowie po rozwodzie (jeśli rozwód nastąpił z ich winy), a także osoby wydziedziczone.

Z kolei zobowiązanymi do wypłaty zachowku są spadkobiercy, którzy znaleźli się w testamencie, osoby obciążone zapisem windykacyjnym przez spadkodawcę, a także osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę włączoną do masy spadkowej. Jak w praktyce wygląda sprawa łącząca darowiznę i zachowek? Warto rozważyć ją na najczęściej pojawiających się przykładach, obejmujących dokonanie darowizny mieszkania na rzecz dzieci lub wnuków oraz późniejszą realizację testamentu.

Darowizna mieszkania dla dziecka a zachowek

Darowizna a zachowek dla rodzeństwa – czy w każdej sytuacji dziecko, które otrzymało część majątku od rodziców (w omawianym przykładzie częścią majątku jest nieruchomość – mieszkanie) w formie darowizny, będzie musiało zobowiązać się do wypłacenia zachowku swojemu rodzeństwu?

Zależy to przede wszystkim od tego, czy pozostałe rodzeństwo zrzekło się dziedziczenia (wówczas traktuje się je tak, jakby nie dożyło otwarcia spadku). Jeśli taka sytuacja nie miała miejsca, to rodzeństwo pominięte przy uczynieniu darowizny będzie mogło upomnieć się o zachowek od brata lub siostry, który otrzymał darowiznę w postaci mieszkania.

Wiele osób zastanawia się również, czy w takiej sytuacji kwestia darowizny za życia i zachowku podlega 10-letniemu okresowi „przedawnienia” możliwości ubiegania się o zachowek (chodzi tu o sytuację, w której darowizna na rzecz jednego z dzieci została dokonana 10 lat lub wcześniej przed śmiercią spadkodawcy). Odpowiedź jest prosta: nie – z tego względu, że rodzeństwo jest uprawnione na mocy ustawy do otrzymania zachowku. Niezależnie od tego, na ile czasu przed śmiercią testator przekazał darowiznę jednemu z dzieci, inne będą mogły ubiegać się o zachowek – nawet wówczas, gdy ofiarodawca wyłączył z masy spadkowej dokonaną darowiznę.

Darowizna dla wnuka a zachowek dla dzieci

Drugą popularną sytuacją przekazania nieruchomości za życia testatora, budzącą wątpliwości co do prawa do zachowku, jest darowizna dla wnuka. Zachowek wówczas może być przyznany rodzicowi wnuka (czyli córce lub synowi zmarłego spadkodawcy) w kilku przypadkach. Jego wypłata należy się przede wszystkim wtedy, gdy spadkodawca za życia nie dokonał na rzecz swojego dziecka żadnej darowizny (zrobił to natomiast na rzecz wnuka), a dodatkowo omawiane w przykładzie mieszkanie było całym majątkiem, jakim dysponował testator. W takiej sytuacji zstępny zmarłego – syn lub córka – nie otrzymałby żadnej części spadku, więc ma prawo do żądania zachowku od wnuka swojego rodzica. Wyjątek stanowi sytuacja, w której babcia lub dziadek przepisali wnukowi mieszkanie z zastrzeżeniem odpłatnego korzystania (jest to tzw. umowa dożywocia) – wówczas dziecko testatora nie może ubiegać się o zachowek od jego wnuków.

Zobacz też artykuł >> Czy można cofnąć darowiznę