1. Udział małżonka w spółce z o.o. a majątek wspólny małżonków
W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, czy i kiedy udział małżonka w spółce należy do majątku wspólnego i jakie wynikają z tego skutki dla obojga małżonków. Chodzi w szczególności o odpowiedź na pytanie, czy małżonek wspólnika spółki z o. o. uzyskuje status wspólnika, dlatego że nabycie udziału nastąpiło ze środków wspólnych małżonków oraz czy przedmiotowy udział w spółce jako element majątku wspólnego podlega podziałowi w przypadku zniesienia wspólności.
Czy i kiedy małżonek wspólnika spółki z o.o. uzyskuje status wspólnika?
„Udziały nabyte przez jednego małżonka ze środków pochodzących z majątku wspólnego wchodzą w skład tego majątku, a wspólnikiem staje się tylko małżonek będący stroną czynności prowadzącej do nabycia udziałów” (patrz: postanowienie SN z dnia 3 grudnia 2009 r., sygn. akt: II CSK 273/09 oraz wyrok SN z dnia 20 maja 1999 roku, sygn. akt: I CKN 1146/97).
Oznacza to, że współmałżonek uczestnika takiej czynności nie nabędzie statusu wspólnika na tej tylko podstawie, że wniesiony wkład jest składnikiem pochodzącym z majątku wspólnego małżonków. Z drugiej jednak strony nie można zaprzeczyć, że skoro udział w spółce został nabyty z majątku wypracowanego wspólnie przez oboje małżonków, małżonek niebędący wspólnikiem powinien mieć możliwość skorzystania z uprawnień przysługujących normalnie wspólnikowi. Ewentualnie roszczenia z tytułu np.: dywidendy, podziału majątku spółki, umorzonych udziałów przysługują mu jednak nie wobec spółki z o.o. lecz wobec współmałżonka, który jest wspólnikiem w tej spółce. Nadto, współmałżonek będący wspólnikiem powinien dokładać należytej staranności, aby nie doszło do utraty praw majątkowych związanych z wniesionym do spółki wkładem.
Czy udział w spółce jako element majątku wspólnego podlega podziałowi w przypadku zniesienia wspólności?
Chodzi w istocie o odpowiedź na pytanie, co stanie się z udziałem współmałżonka w spółce z o. o. w sytuacji zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej np. w drodze rozwodu. Z poglądów doktryny i orzecznictwa wynika, że udział, którego nabycie nastąpiło za wkład pochodzący z majątku wspólnego, stanowi składnik tego majątku małżeńskiego, a zatem – w wypadku zniesienia tej wspólności – podlega podziałowi. Innymi słowy w razie np. ustania małżeństwa w wyniku rozwodu, sąd może zasądzić ten udział w spółce na rzecz małżonka, który dotychczas nie miał statusu wspólnika i w ten sposób dokonać zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej.
Opisaną wyżej ewentualność można wykluczyć poprzez zastosowanie art. 1831 k.s.h., który przewiduje opcję ograniczenia lub wyłączenia wstąpienia do spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udział lub udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską, Wymaga to wprowadzenia stosownego zapisu do umowy spółki. Jeżeli zatem umowa spółki będzie wprost wyłączać albo ograniczać wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika, sąd – dzieląc majątek małżonków – nie może dokonać podziału udziałów bez uwzględnienia postanowień zawartych w umowie spółki, gdyż naruszyłoby to jej ustrój korporacyjny, zmuszając dotychczasowych udziałowców do partycypowania w określonej spółce, bez ewentualnego wpływu na zmiany w jej składzie.
2. Nabycie udziału wspólnika w spółce z o.o. przez jego małżonka
Czy możliwe jest zbycie udziału w spółce z o.o. na rzecz małżonka wspólnika?
Zgodnie z art. 180 k.s.h. za życia wspólnika jego małżonek może zostać włączony w działalność spółki poprzez zbycie na jego rzecz udziału (udziałów) w spółce bądź części takiego udziału lub ułamkowej części udziału.
Umowa zbycia udziału powinna mieć formę pisemną z podpisami notarialnie poświadczonymi. Wybór rodzaju umowy, w drodze której następuje zbycie udziału, zależy od woli stron, co odzwierciedla zasadę swobody kontraktowania. Udział bądź jego część można zatem darować albo sprzedać, przy czym w przypadku darowizny udziału należałoby rozważyć zachowanie formy aktu notarialnego dla oświadczenia woli darczyńcy, która to forma przewidziana jest w art. 890 § 1 K.c.
Uprawnienie do zbycia udziału w spółce z o.o. może – zgodnie z art. 182 § 1 k.s.h. – zostać uzależnione od zgody spółki, której udziela zarząd. Ograniczenie albo wyłączenie uprawnienia do zbycia udziału może mieć również inną postać i polegać np. na wskazaniu określonych kategorii albo cech osób, które mogą być nabywcami (wspólnicy, osoby posiadające konkretne wykształcenie, wartości majątkowe, zezwolenia lub prowadzące określoną działalność gospodarczą).
Czy małżonek dziedziczy udział współmałżonka w spółce z o.o.?
Chodzi w istocie o dziedziczenie udziałów zmarłego wspólnika w spółce z o.o., która to kwestia została uregulowana zarówno w kodeksie spółek handlowych jak i w kodeksie cywilnym.
Z art. 183 k.s.h. można wywieść zasadę, iż udziały w spółce z o.o. podlegają dziedziczeniu tak jak każde inne prawa majątkowe. Oznacza to, że w razie śmierci wspólnika jego majątek, do którego należą także przysługujące mu udziały w spółce z o. o. wchodzą do spadku i podlegają dziedziczeniu czy to na podstawie testamentu, czy to według reguł ustawowych, jeżeli ów testament nie został sporządzony.
W razie sporządzenia testamentu spadek nabywa osoba bądź osoby w nim wskazane. W przypadku dziedziczenia ustawowego spadek w chwili śmierci spadkodawcy nabywają krewni lub małżonek spadkodawcy zgodnie zasadami określonymi w art. 931 – 935 k.c. W wypadku dziedziczenia ustawowego pierwszeństwo spadkobrania mają zstępni zmarłego wspólnika oraz jego małżonek. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Jeżeli zaś nie ma ani małżonka, ani zstępnych zmarłego wspólnika to cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych, a jeśli zdarzy się, że także jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, należy się rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych, ewentualnie zstępnym tego rodzeństwa. W braku zstępnych, małżonka rodziców, rodzeństwa spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy, a zatem w ostateczności, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu.
Oparcie wywodu o zasadach dziedziczenia udziału wspólnika w spółce, w tym dziedziczenia przez małżonka tego wspólnika wyłącznie na przepisach k.c. byłoby jednak niepełne. Powyższe rozważania należy bowiem uzupełnić analizą art. 187 k.s.h., zgodnie z którym o przejściu udziału, jego części lub ułamkowej części udziału na inną osobę zainteresowani zawiadamiają spółkę, przedstawiając dowód przejścia. Samego zawiadomienia, spadkobiercy zmarłego wspólnika mogą dokonać w dowolnej formie (utnie, telefonicznie, w formie pisma), lecz najlepiej byłoby przedłożyć co najmniej akt zgonu wspólnika. Zawiadomienie to będzie w pełni skuteczne, o ile spadkobiercy przekażą spółce dowód przejścia prawa do udziału w spółce.
Oznacza to, że w razie śmierci wspólnika spółki z o. o., jego spadkobiercy formalnie już z chwilą zgonu spadkodawcy (z chwilą otwarcia spadku) wstępują z mocy prawa w jego uprawnienia i obowiązki, stając się współwłaścicielami udziału (udziałów), czyli wspólnikami (patrz: art. 922 k.c. w związku z art. 187 k.s.h.) Spadkobierca może jednak wykonywać przysługujące mu jako wspólnikowi prawa wobec spółki dopiero, jeżeli zawiadomi o tym fakcie spółkę i przedłoży dowód przysługującego mu prawa. Takowymi dowodami wobec podmiotów nieroszczących sobie prawa do spadku (w tym również spółki) są zgodnie z art. 1027 k.c. postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia sporządzony przez notariusza w obecności spadkobierców.
Co więcej, prawo dziedziczenia udziałów w spółce przez małżonka, zstępnych, rodziców i inne jeszcze osoby uprawnione na podstawie ustawy albo testamentu nie ma charakteru bezwzględnego. Zgodnie bowiem z art. 183 § 1 k.s.h., spadkobiercy wspólnika mogą zostać wyłączeni od dziedziczenia udziałów. Umowa spółki może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki spadkobierców na miejsce zmarłego wspólnika. W takim jednak wypadku umowa spółki powinna jednocześnie określać warunki spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki, pod rygorem bezskuteczności ograniczenia lub wyłączenia. Oznacza to, że w razie skutecznego wyłączenia lub ograniczenia wstąpienia do spółki przez spadkobierców wspólnika, tymże spadkobiercom pozbawionym prawa dziedziczenia udziałów, przysługuje prawo do ekwiwalentu za udziały.
Jeżeli zaś umowa spółki ani tego nie wyklucza, ani nie ogranicza (poprzez wskazanie warunków podmiotach albo przedmiotowych, które winny być spełnione, aby spadkobierca mógł dziedziczyć udziały zmarłego wspólnika) do możliwości dziedziczenia udziałów wspólnika, stosuje się ogólne reguły dziedziczenia wynikające z k.c.
Pozycja prawna małżonka wspólnika spółki z o.o. ukształtowana przez przepisy k.c. oraz k.s.h. jest teoretycznie silna – może on zarówno nabyć udział bądź udziały małżonka w spółce i wejść do spółki w charakterze wspólnika po śmierci współmałżonka będącego tym wspólnikiem dotychczas. Istnienie dyspozytywnych przepisów k.s.h., które dają spółce prawo ograniczenia albo wyłączenia powyższych uprawnień, czyni je jednak iluzorycznymi, tym bardziej, że spółka z o.o. z natury swej opiera się na składniku osobowym i z tego względu stosowanie w umowie spółki postanowień wykluczających albo ograniczających prawo zbycia udziałów na rzecz kogokolwiek, w tym na rzecz małżonka są często stosowane podobnie jak zastrzeżenia o niedziedziczności udziałów w razie śmierci wspólnika.
Pozytywnie należy ocenić wypracowane przez doktrynę i orzecznictwo jednolite stanowisko, iż małżonkowi przysługują od współmałżonka – wspólnika roszczenia choćby z tytułu dywidendy, jeżeli ten nabył udział w spółce z o.o. za wkład pochodzący z majątku wspólnego. Należy jednak nadmienić, że w praktyce wypadki dochodzenia przedmiotowych roszczeń zdarzają się stosunkowo rzadko.